Αναγνώσεις του ποιήματος του Ν. Εγγονόπουλου "Ποίηση 1948"

Στο ποίημα "Ποίηση 1948" ο Εγγονόπουλος:

"Επισημαίνει το χάσμα ανάμεσα στην ποίηση και σε μια βάρβαρη ιστορική περίοδο, όπου ο ποιητής και οι αξίες που κομίζει δεν έχουν θέση. Ένα ασυμβίβαστο, που θεμελιώνει την αντίθεση:

ποίηση=δημιουργία-ζωή VS πόλεμος=καταστροφή-θάνατος"

G. de Chirico, Πορτρέτο του Apollinaire, 1914
Παρίσι, Musee National d'Art Moderne

O Apollinaire πήρε μέρος ως εθελοντής στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τραυματίστηκε στον κρόταφο (1916) και υποβλήθηκε σε εγχείρηση στο κρανίο. Ένας λευκός κύκλος στη σιλουέτα του ποιητή στο βάθος του πίνακα δείχνει το σημάδι που έμεινε στο πρόσωπό του από την εγχείρηση. Τον ίδιο χρόνο εκδίδεται το έργο του ο δολοφονημένος ποιητής. Η θεραπεία του υπήρξε προσωρινή. Πέθανε δυο χρόνια αργότερα από τις συνέπειες του τραύματός του στον εγκέφαλο.

"Ο ίδιος ο Εγγονόπουλος, σε ποίημά του αφιερωμένο σ` έναν άλλο δολοφονημένο ποιητή, τον Λόρκα, καταλήγει:

μα επιτέλους! πια ο καθείς γνωρίζει
πως
από καιρό τώρα
-και προπαντός στα χρόνια τα δικά μας, τα σακάτικα-
είθισται
να δολοφούν
τους ποιητάς

(Νέα περί του θανάτου του Ισπανού ποιητού
Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα στις 19 Αυγούστου 1936...)

Κατά την άποψη του κ. Καψωμένου η αναφορά αυτή είναι απολύτως ταυτόσημη με του Apollinaire και του de Chirico και θα μπορούσε να συσχετισθεί με τα σημαινόμενα του ποιήματος "Ποίηση 1948".
"Ο σημερινός αναγνώστης διαθέτει λοιπόν ένα πλέγμα διακειμενικών αναφορών, που του επιτρέπουν να αναγάγει τις αρνητικές συνδηλώσεις της καταληκτικής παρομοίωσης στο ευρύτερο αντιθετικό σχήμα:

ποιητής	=	δημιουργία-ζωή
κοινωνία	=	αλληλοσπαραγμός-θάνατος

όπου συνηχούν αφενός η αντίθεση ανάμεσα στο δημιουργικό ρόλο του ποιητή και σε μια κατεξοχήν αντιποιητική εποχή, αφετέρου η αντίφαση ανάμεσα στην προσφορά του ποιητή (αξίες ζωής) και στην ανταπόδοση της κοινωνίας (φόνος-θάνατος)".

(Ερατοσθένης. Καψωμένος, "Ποιητική: Θεωρία και μέθοδοι ανάλυσης των ποιητικών κειμένων", εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005, σελ. 197-200).

"Ο Εγγονόπουλος, "στο ποίημά του για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να εκφράσει την αδυναμία του μπροστά στο ιστορικό δράμα που ξετυλίγεται μπροστά του. Η ποίηση καταντάει μάταιη αφού ο πραγματικός θάνατος την ξεπερνάει. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο που το ποίημα αυτό είναι από τα πιο "διάσημα" του Εγγονόπουλου, στο χώρο τουλάχιστον της κριτικής. Δεν είναι υπερρεαλιστικό και γράφτηκε για να δείξει την αδυναμία της ποίησης να υπάρξει σε κείνες τις δύσκολες στιγμές".

(Αναστάσης Βιστωνίτης, "Για τον Εγγονόπουλο και τον υπερρεαλισμό" περ. Χάρτης, 25/26, Νοέμβριος 1988, σελ. 176).

"Το ποίημα Ποίηση 1948 "είναι το τελευταίο της συλλογής Έλευσις (1948). Πρόκειται για την πιο μικρή ποιητική συλλογή του Εγγονόπουλου - περιλαμβάνει δώδεκα ποιήματα. Για την ολιγογραφία του - ας σημειωθεί ότι ο ίδιος ονομάζει τον εαυτό του πρώτα ζωγράφο και μετά ποιητή - είναι ενδεικτικά όσα αναφέρονται στο ποίημα Εις Κωνσταντίνον Μπακέαν.

"Ο Βελισσάριος, 1971

(του ποιήματος προηγείται πίνακας του Εγγονόπουλου που εικονίζει
το Βυζαντινό στρατηγό Βελισσάριο ταπεινωμένο, ρακένδυτο, ζητιάνο)

ΕΙΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΝ ΜΠΑΚΕΑΝ
που ενδιαφέρθηκε για "πρόσφατα" ποίηματά μου

πράγματι η
"ποιητική" παραγωγή μου
τώρα τελευταία
είναι ουσιαστικά
ανύπαρκτη

όχι βέβαια πως έχω πια πάψει
και ποιήματα
και στίχους
και παραμύθια
ν' αραδιάζω
και να κρυφολέω στον εαυτόν μου

όμως ως παραλείπω
ναν τα σημειώσω στο χαρτί
τη λησμονώ
και φυσικά δεν
έχω πια τίποτα να παρουσιάσω

άλλωστε και κανείς δεν μου τα ζητά:
είδα τι λίγη σημασία
γύρω μου
δώσαν
και δίνουνε στα ποιήματα

για έναν μελλοντικό σχολιαστή
θάν υπεραρκετά
τα ποιήματά μου τα παληά
και πόσον εύγλωτη
θα είναι
η σιωπή η τωρινή μου

(...) Στον Μπολιβάρ που γράφτηκε μες στην Κατοχή και είναι ηρωικό ποίημα, οι στίχοι αναπτύσσονται τόσο οριζόντια ώστε να ξεπερνούνε τη μία γραμμή - έχουμε να κάνουμε με στίχους παραγράφους (...) Ωστόσο το Ποίηση 1948, που αναφέρεται στον Εμφύλιο, αποτυπώνει μια κατακερματισμένη επιφάνεια, μια πικρή πραγματικότητα: αδυνατεί να αναπτυχθεί οριζόντια τονίζοντας το βάθος του πόνου, της πίκρας, του λίγου της γραφής της ποίησης. Αυτό το γεγονός μπορούμε να το συνδυάσουμε και με την ομολογία αδυναμίας άρθρωσης του ποιητικού λόγου - που όμως ανατρέπεται από την παρουσία του ίδιου το ποιήματος. Η δύσκολη εποχή ακυρώνει την ποιητική δημιουργία όπως τη γνωρίζουμε όλοι, ταυτόχρονα όμως της δίνει μια νέα, επίκαιρη διάσταση ώστε η κειμενική κατασκευή να συνομιλεί επαισθητώς με το παρόν.

σαν πάει κάτι
να
γραφεί
είναι
ως αν
να γράφονταν
από την άλλη μεριά
αγγελτηρίων
θανάτου

Επομένως, αυτό που διαβάζουμε οι αναγνώστες είναι η άλλη μεριά αγγελτηρίων θανάτου. Η τυπωμένη σελίδα στο βιβλίο μας, ομοίως με το χαρτί που έγραψε ο ποιητής το ποίημα, είναι αυτή η άλλη μεριά.
(...) Το Ποίηση 1948 τελειώνει με τρεις μονολεκτικούς στίχους στη σειρά - και/τοσο/λίγα - ακολουθώντας φθίνουσα πορεία. Νιώθουμε έτσι τον ασθματικό του τόνο εντονότερα. Το τέλος διαιωνίζει τη μικρή παραγωγή ποιημάτων - όχι την απουσία τους. Η ένστιχη διάταξη όλου του ποιήματος δεν κρύβει κανένα ποιητικό περιεχόμενο. Αν διαβάσει κανείς το ποίημα σε συνεχόμενο λόγο, συνεκφωνώντας νοηματικά τους στίχους, όπως κάνει άλλωστε και ο ίδιος ο Εγγονόπουλος σε μια ανέκδοτη ηχογράφηση του 1950 που μπορεί να ακούσει κανείς στη σελίδα του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού, θα διαπιστώσει πως πρόκειται για ένα πεζό - πεζότατο θα έλεγα - εξομολογητικό κείμενο. Το μόνο που το κάνει "ποίημα" είναι ο τρόπος που οργανώνεται στην τυπωμένη σελίδα, ανακαλύπτοντας έτσι τη δημιουργική παρουσία (επέμβαση) του ποιητή, ο οποίος μεταμορφώνει την πεζή πραγματικότητα σε ποίηση, χωρίς να αλλοιώνει την πραγματικότητα καθεαυτή και θεωρώντας ταυτόχρονα την ποίηση αιτιακό αποτέλεσμα της πραγματικότητας. Έχουμε δηλαδή μπροστά μας ένα απολύτως έλλογο ποίημα διατεταγμένο (αρχιτεκτονημένο καλύτερα) με απολύτως μοντέρνο τρόπο. Διαφορετικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι το ποίημα το διακρίνει ενός είδους ένστιχη πεζότητα".

(Μια ανάγνωση του ποιήματος του Νίκου Εγγονόπουλου "Ποίηση 1948" (και μια παρέκβαση στο "Ορφεύς ξενόφοβος", Δημήτρης Βλαχοδήμος, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τχ 1758, Ιούλιος - Αύγουστος 2003).