Το "Μονόγραμμα" του Οδυσσέα Ελύτη

πηγή αναπαραγωγής: Ψηφιοθήκη Α.Π.Θ.

Το "Μονόγραμμα" γράφτηκε κατά τη διαμονή του Οδυσσέα Ελύτη στο Παρίσι (1969-1971). Η πρώτη του έκδοση έγινε την άνοιξη του 1971 στις Βρυξέλλες από φωτοτυπημένο χειρόγραφο του ποιητή, για λογαριασμό των εκδόσεων L`oiseau της Αμμοχώστου Κύπρου. Στην Ελλάδα εκδόθηκε το φθινόπωρο του 1972 από τον Ίκαρο. Είναι ένα από τα πιο περίτεχνα ποιητικά οικοδομήματα του Οδυσσέα Ελύτη. Είναι ένα σχετικά μικρό ποίημα, ένα ερωτικό τραγούδι, γεμάτο συγκίνηση και λυρισμό, τόσο καλά σχεδιασμένο όσο και το "Άξιον Εστί".

Ο Ελύτης, στην "Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό", σελ. 31-32 διατυπώνει τις εξής σκέψεις: "Τα στοιχεία που συνθέτουν ένα ποίημα -οι εικόνες, οι σκέψεις, οι μεταφορές, οι παρομοιώσεις, τα ουδέτερα περάσματα- όλα αυτά πρέπει να συγκεντρώνονται και να δένουν κατά τέτοιο τρόπο ώστε το ποίημα σαν αυθύπαρκτη μονάδα να μην χάσει την ενότητα και την αυτοτέλειά του. Τώρα, όταν τα ποιήματα αρχίζουν και γίνονται πιο μεγάλα, όταν έχουμε να κάνουμε με μια σύνθεση πιο μεγάλη, κατά τη γνώμη μου υπεισέρχεται ο παράγοντας της μορφής. Δηλαδή, δεν μπορεί ένα ποίημα που πιάνει την έκταση ενός ολόκληρου βιβλίου να είναι ένα σκέτο μακρινάρι. Πρέπει να έχει μια ορισμένη αρχιτεκτονική.

[...] Όπως σ` ένα σπίτι μεγάλο πρέπει η πύλη να είναι στη μέση, η κεντρική είσοδος και τα παράθυρα να είναι μοιρασμένα δεξιά κι αριστερά, έτσι πρέπει να είναι και μια μεγάλη σύνθεση όπως το "Άξιον Εστί" ή η "Μαρία Νεφέλη", που καταλαμβάνουν την έκταση ενός βιβλίου ολόκληρου. Κι έτσι αποκτά στερεότητα και ένα είδος θεμέλιου. Τώρα, κάθε ποίημα ανάλογα με το περιεχόμενό του, γεννά και τη μορφή του.
Όλα αυτά φυσικά, είναι πράγματα που αφορούν τον ποιητή. Ο αναγνώστης πρέπει να απορροφηθεί από το νόημα. Η πρόνοια αρχιτεκτονική χρειάζεται για να δώσει μια στερεότητα στο έργο".

"Το Μονόγραμμα αποτελείται από 7 μέρη που το καθένα του περιλαμβάνει 7 στίχους ή πολλαπλάσια του 7, που φτάνουν στο κεντρικό μέρος (IV) τους 49 στίχους (7Χ7) για ν` αρχίσουν να μειώνονται βαθμιαία ως το τέλος. [...] Αυτοί οι συνδυασμοί, με τη σειρά τους, σχηματίζουν έναν αρμονικό ρόμβο που οι αριθμοί των γραμμών του, είτε προστεθούν κάθετα είτε οριζόντια, δίνουν τα αθροίσματα 7, 21, 35, 49, 35, 21, 7. [...]

"Η αυστηρή αυτή αριθμητική πειθαρχία δεν αποβλέπει ουσιαστικά σε τίποτε άλλο παρά στο να υποταχθεί και να ελεγχθεί ό,τι από τη φύση του τείνει να είναι διάχυτο, ατίθασο και απειθάρχητο, το ερωτικό συναίσθημα"

(Mario Vitti, Οδυσσέας Ελύτης)

Καθένα από τα 7 μέρη, περιλαμβάνει μια λέξη ή μια φράση που αποτελεί το κεντρικό θέμα του κάθε μέρους και που, αν τοποθετηθεί η μία κοντά στην άλλη, όλες μαζί σχηματίζουν την επιγραμματική ρήση του όλου ποιήματος:

Θά πενθώ πάντα  - μ’ακούς; - γιά σένα, 

μόνος, στόν Παράδεισο

(ΚΙΜΩΝ ΦΡΑΪΕΡ,  "ΤΟ ΜΟΝΟΓΡΑΜΜΑ", μετάφραση Νάσος Βαγενάς, Κέδρος 1978)

Η τελική αγωνία του Ελύτη, όπως και όλων των ποιητών, είναι η αγωνία του χρόνου. Σαν αντιστάθμισμα διαθέτει αυτό το πάθος για αρμονική τάξη στη δομή του ποιήματος που καθηλώνει το χρόνο και κάνει την Ομορφιά αιώνια.

Κι είναι ο χρόνος μιά μεγάλη εκκλησία, μ’ακούς
Όπου κάποτε οί φιγούρες
Των Αγίων
Βγάζουν δάκρυ αληθινό, μ’ακούς 

Βιβλιογραφία:  

• ΚΙΜΩΝ ΦΡΑΪΕΡ, ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ: Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, μετάφραση Νάσος Βαγενάς, Κέδρος 1978
• Λέσχη Αθανάτων, Οδυσσέας Ελύτης,  ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ
• Οδυσσέας Ελύτης, ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ σε λόγο προφορικός, εκδ. Ύψιλον 
• Οδυσσέας Ελύτης, ΠΟΙΗΣΗ, εκδ. Ίκαρος 2002
•  JEFFREY CARSON, 49 σχόλια στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη,  εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1983
• Mario Vitti, Οδυσσέας Ελύτης: κριτική μελέτη, ΕΡΜΗΣ, Αθήνα 1986 
  
• Ασημίνα Χασάνδρα, ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΝΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ, ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ, τ. 137 (από τα ψηφιοποιημένα περιοδικά του ΕΚΕΒΕ)