Για τη διάλεξη της Μαίριλυν Γιάλομ στα Γιάννινα

Η αμερικανίδα συγγραφέας και επιστήμονας Μαίριλυν Γιάλομ (Marilyn Yalom) έδωσε την προηγούμενη εβδομάδα (Πέμπτη 2 Απριλίου) διάλεξη στην ασφυκτικά γεμάτη αίθουσα του συνεδριακού κέντρου «Κάρολος Παπούλιας», στην πανεπιστημιούπολη των Ιωαννίνων, με θέμα «Το γυναικείο στήθος ως πολιτισμική εικόνα». Μαζί της ήταν και ο σύζυγός της, διάσημος ψυχαναλυτής και συγγραφέας Ίρβιν Γιάλομ. Οι Γιάλομ ζουν στο Σαν Φρανσίσκο, στην Καλιφόρνια των Ηνωμένων Πολιτειών.

• Προηγήθηκε το καλωσόρισμα από τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Καθηγητή κ. Ιωάννη Γεροθανάση.

• Έγινε η παρουσίαση της Marilyn Yalom από την κ. Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, της οποίας προσκεκλημένη ήταν η κυρία Γιάλομ.

• Ακολούθησε η διάλεξη της κ. Μαίριλυν Γιάλομ.

Το γυναικείο στήθος, είπε η κ. Γιάλομ, γοήτευε τους άνδρες από τις απαρχές της πολιτισμικής ιστορίας του ανθρώπου. Ήδη από την Παλαιολιθική εποχή, έχουμε έργα τέχνης, τα οποία παρουσιάζουν εμφαντικά το γυναικείο στήθος και τους γυναικείους γλουτούς. Αυτές οι προϊστορικές μορφές αντιπροσώπευαν, κατά πάσα πιθανότητα, θεές της γονιμότητας και της μητρότητας.
Ο Χριστιανισμός ανέπτυξε τη δική του αντίληψη για το ιερό γυναικείο στήθος, κατά την πρώιμη Αναγέννηση, με τη μορφή της Βρεφοκρατούσας θηλάζουσας Παρθένου Μαρίας. Μαζί με το αίμα του Χριστού, το γάλα της Παρθένου Μαρίας θεωρήθηκε το πιο ιερό και πιο θαυματουργό υγρό. Αναρίθμητα μπουκαλάκια με το υποτιθέμενο γάλα της Μαρίας, προσφέρονταν στους ναούς και εθεωρείτο ότι θεράπευαν πολλές ασθένειες.
Έναν αιώνα μετά τη Μαντόνα που θηλάζει το Βρέφος στην Ιταλία, η ερωμένη του Βασιλιά της Γαλλίας, -η Agnès Sorel-, απεικονίστηκε με το ένα στήθος της ακάλυπτο, ήταν όμως φανερό ότι το δικό της δεν ήταν ιερό, κατά τη χριστιανική αντίληψη. Το δικό της ήταν ένα στήθος ερωτικό, που επεδίωκε να προκαλέσει την ανδρική επιθυμία κι όχι να εμπνεύσει ιερό σεβασμό. Το έργο με την Agnès Sorel αντικατόπτριζε μια νέα αντίληψη, η οποία αποσπούσε την προσήλωση των ανθρώπων από τα θεία πράγματα και την έστρεφε προς την επίγεια πραγματικότητα.

Jean Fouquet, Η Μαντόνα και το Βρέφος
έργο γνωστό και ως Η Παρθένος του Melun. (1450 μ.Χ.), Βασιλικό Μουσείο Καλών Τεχνών, Αντβέρπ, Βέλγιο. Αυτό το πορτρέτο της ερωμένης του Καρόλου Ζ΄, της Ανιές Σορέλ, που θεματολογικά αντιγράφει τη Μαντόνα, σφραγίζει το πέρασμα από το ιερό στήθος των Μεσαιωνικών χρόνων στο ερωτικό στήθος της Αναγέννησης.

Καθώς το «ερωτικό στήθος» (erotic breast) επικρατούσε στην Ευρώπη, οι γυναίκες της ανώτερης τάξης σταμάτησαν να θηλάζουν τα μωρά τους προσλαμβάνοντας τροφούς για το θηλασμό τους. Στην Αναγεννησιακή κοινωνία υπήρχαν δύο είδη στήθους: τα μικρόσχημα στήθη της ανώτερης κοινωνικής τάξης, τα οποία απέβλεπαν στην ανδρική ευχαρίστηση, και τα μεγάλα στήθη των γυναικών της κατώτερης τάξης, οι οποίες είτε θήλαζαν τα δικά τους παιδιά είτε τα παιδιά των πλούσιων αφεντικών τους. Ένα πορτρέτο της Gabrielle d’Estrées, της αγαπημένης του βασιλιά Ερρίκου του Δ΄, αποτυπώνει γραφικά αυτήν ακριβώς την ιεραρχία.

Η Gabrielle d' Estrées στο μπάνιο της, αρχές του 17ου αι. (Musée Condée, Chantilly, Γαλλία)

Όταν, το 18ο αιώνα, οι Διαφωτιστές προσπάθησαν να αλλάξουν τον κόσμο, το στήθος αποτέλεσε πεδίο αντιπαράθεσης θεωριών και προβληματισμών για το ανθρώπινο γένος και τα πολιτικά συστήματα. Μπορούμε ανεπιφύλαχτα να μιλάμε για το «πολιτικό στήθος» (political breast), όταν αναφερόμαστε στις ιατρικές θεωρίες του Άγγλου γιατρού William Cadogan, του Σουηδού βοτανολόγου Carolus Linnaeus και του Γάλλου φιλοσόφου Jean-Jacques Rousseau. Σε μιαν εποχή που οι περισσότερες Ευρωπαίες της ανώτερης τάξης εμπιστεύονταν τα μωρά τους σε τροφούς και παραμάνες, για να τα θηλάσουν, αυτοί οι άνδρες ηγήθηκαν εκστρατείας ενάντια στο θηλασμό των παιδιών από ξένες γυναίκες, υποστηρίζοντας το μητρικό θηλασμό. Η επιρροή του Rousseau μάλιστα υπήρξε τόσο σημαντική, ώστε στη Γαλλία το ποσοστό των μητέρων που αποφάσισαν να θηλάσουν οι ίδιες τα παιδιά τους αυξήθηκε δραματικά: το 1780, από τα περίπου 20.000 μωρά που γεννήθηκαν στο Παρίσι, μόλις το 10% από αυτά, τα θήλαζαν οι μητέρες στο σπίτι τους. Αντίθετα, αργότερα, το 1801, τα μισά από τα παιδιά του Παρισιού τα θήλαζαν οι ίδιες οι μάνες τους!

Το «ψυχολογικό στήθος» (psychological breast) προέκυψε από το έργο του ψυχίατρου Sigmund Freud, ο οποίος υποστήριζε ότι το γυναικείο στήθος δεν ήταν μόνο η πρώτη δραστηριότητα του παιδιού αλλά και «η απαρχή ολόκληρης της σεξουαλικής ζωής». Θεωρήθηκε ότι η ευχάριστη ερωτική αίσθηση που απορρέει από το θηλασμό του στήθους παραμένει, σε πολλές ασυνείδητες μορφές, από την αρχή μέχρι το τέλος της ζωής ενός ατόμου. Το στήθος προσφέρει ένα ψυχαναλυτικό παράδειγμα του Κήπου της Εδέμ.

Η εμμονή για το γυναικείο στήθος στην κοινωνία μας σήμερα, δίνει στα στήθη εμπορικές δυνατότητες χωρίς τελειωμό. Η κατάσταση σήμερα δείχνει ότι το «εμπορικό στήθος» (commercial breast) κρατάει σε κίνηση μια ολόκληρη βιομηχανία θρέφοντας τη φαντασία ανδρών και γυναικών παγκοσμίως.

Το «ιατρικό στήθος» (medical breast) ήταν πάντα μαζί μας, από την εποχή των αρχαίων Αιγυπτίων και των αρχαίων Ελλήνων. Στις μέρες μας, η εστίαση των ιατρικών ερευνών στον καρκίνο του μαστού πέτυχε σημαντική πρόοδο για την αντιμετώπισή του. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν το προβάδισμα στο μεγαλύτερο αριθμό κρουσμάτων καρκίνου του στήθους παγκοσμίως, αλλά είναι και η χώρα όπου οι τακτικές μαστογραφίες και οι επιθετικές θεραπείες έχουν περιορίσει δραματικά τα ποσοστά θνησιμότητας.

Τέλος, ερχόμαστε σε αυτό που ονομάζω «απελευθερωμένο στήθος» (liberated breast). Οι γυναίκες διεκδίκησαν το δικαίωμα να θηλάζουν σε δημόσιους χώρους, κάτι που τότε δεν ήταν νόμιμο σε πολλά μέρη των Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς και το δικαίωμα να κάνουν ηλιοθεραπεία γυμνόστηθες, κάτι που ακόμα είναι παράνομο στις περισσότερες παραλίες της Αμερικής.

Και ο επίλογος

Οι σημασίες που αποδίδονται στο γυναικείο στήθος, διαφέρουν στα μάτια κάθε παρατηρητή. Τα μωρά βλέπουν τροφή. Οι άνδρες βλέπουν σεξ. Οι γιατροί βλέπουν ασθένειες. Οι επιχειρηματίες βλέπουν χρήματα. Ανάλογα με την ηλικία του καθενός και την προσωπική του κατάσταση, οι γυναίκες έχουν να αντιμετωπίσουν πολλές έννοιες και σημασίες, από ζητήματα αισθητικής μέχρι την ερωτική ευχαρίστηση, το θηλασμό, τις ιατρικές ανησυχίες.
Το πως όμως οι ίδιες οι γυναίκες αντιμετωπίζουν το στήθος τους αποτελεί έναν καλό δείκτη της αυτοεκτίμησής τους και της θέσης τους.
Το Γυναικείο Στήθος υπήρξε, σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, -και θα συνεχίσει να είναι- ένα σύμβολο των αξιών της κοινωνίας και του τρόπου που η κοινωνία αντιμετωπίζει τις γυναίκες.

Η κ. Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου με τους Μαίριλυν και Ίρβιν Γιάλομ στη λίμνη των Ιωαννίνων