Κωστής Παλαμάς (1959-1943)

Κωστής Παλαμάς, ελαιογραφία
πηγή εικόνας

Σαν σήμερα, στις 27 Φεβρουαρίου του 1943, στα χρόνια της Γερμανικής κατοχής, πέθανε ο Κωστής Παλαμάς, σε ηλικία 84 ετών. Η κηδεία του έμεινε μνημειώδης στα χρονικά της πατρίδας μας. Πλήθος λαού πλημμύρισε το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών και συνόδευσε τον μεγάλο μας ποιητή μέχρι την τελευταία του κατοικία, ψάλλοντας τον εθνικό ύμνο, μπροστά στα μάτια των έκπληκτων Γερμανών κατακτητών. Λίγες μέρες νωρίτερα, στις 9 Φεβρουαρίου του 1943, είχε πεθάνει η σύντροφός του Μαρία.

Την αποτίμηση της αξίας του Παλαμικού έργου εκφράζει σε ομιλία του ο Γιώργος Σεφέρης το Μάρτιο του 1943, ενάμιση μήνα μετά το θάνατο του ποιητή.

"Ο Κωστής Παλαμάς υπάρχει παντού όπου υπάρχει ελληνική φωνή, και πιστεύω πως όσοι κρατούνε ή θα κρατήσουν ανάμεσα στους Έλληνες το κοντύλι για να δημιουργήσουν ένα έργο στη γλώσσα μας, θα πρέπει ν` αποκριθούν, καθώς θα ταξιδεύουν στο μακρύ ποτάμι της ελληνικής παράδοσης, σαν τον θαλασσινό του θρύλου: Ο Παλαμάς ζει και βασιλεύει!".

Ωστόσο, ο Παλαμάς ζει και βασιλεύει;

50 χρόνια μετά το θάνατο του Παλαμά, το 1993, δημοσιεύτηκαν στα ΝΕΑ οι 5+1 φανταστικές συνομιλίες του Βασίλη Βασιλικού. Πρόκειται για υποθετικές συνεντεύξεις, οι οποίες περιλαμβάνονται στο "Επίμετρο" του βιβλίου του "Λύρα Ελληνική" και πάρθηκαν "με την πεποίθηση ότι όλοι οι ποιητές της "Λύρας Ελληνικής" (ελληνικής ποίησης ανθολογημένης από το Ρήγα έως σήμερα) είναι ζωντανοί". Η συνέντευξη με τον Παλαμά έχει τον τίτλο: Κωστής Παλαμάς,  Διάδοχός μου ο Ρίτσος. Την αναδημοσιεύω.

- Κύριε Παλαμά, δεν ξέρω, ειλικρινά δεν ξέρω από πού να αρχίσω. Είσαστε τόσο μεγάλος, ζήσατε τόσο πολύ, ογδόντα τέσσερα ολόκληρα χρόνια, γράψατε τόσα πολλά, ποίηση, πεζογραφία, δοκίμιο, θέατρο, επιστολές, άρ­θρα, ώστε νιώθω την πλημμύρα του λόγου σας να έχει κατακλύσει και την πατρίδα μας κι εμένα.

- Ήρθατε να με δείτε σε σχέση με τους εορτασμούς της πεντηκονταετίας από τον θάνατο μου;

- Όχι. Ήρθα να σας δω εξαιτίας της ανθολογίας μου που κυκλοφορεί αυτές τις ημέρες με τίτλο «Λύρα ελληνική». Όπου, φυσικά, οι προτιμήσεις μου σηματοδοτούνται από το "παλαμικό στίγμα". 

- Τι εννοείτε;

 
- Θέλω να πω ότι υπάρχουν για μένα  δύο μεγάλες ποιητικές σχολές. Η σχολή: "Κάθε ποίημα κι ένα επιτύμβιο» και η άλλη.

- Ποια άλλη; Η Μεγάλη του Γένους Σχολή;

- Όχι. Η σχολή της ποίησης - ποταμός. Η ποίηση - χείμαρρος. Σε αυτήν ανήκετε και με βάση αυτή τη σχολή έχω προχωρήσει στις επιλογές μου.

- Δεν σας καταλαβαίνω. Μήπως πρόκειται για μια καινούργια φιλολογική διαίρεση που την αγνοώ;

- Όχι. Πρόκειται μάλλον για μια εκτίμηση προσωπι­κή. Από την πρώτη σχολή, της συμπυκνωμένης έκ­φρασης, θυμόμαστε ευκολότερα ορισμένα ποιήματα και λιγότερο τον ποιητή. Από τη δεύτερη, ο ποιητής ζει στη μνήμη των ανθρώπων ερήμην των συγκεκρι­μένων ποιημάτων του. Από σας, λόγου χάρη, ξέρουμε καλύτερα την ποίηση σας και λιγότερο συγκεκριμένα ποιήματά σας.

- Θέλετε να πείτε ότι η σχολή του "κάθε ποίημα κι ένας τάφος" πρεσβεύει το ουκ εν τω πολλώ το ευ; 

- Κάπως έτσι.

Στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Σολωμού στον Εθνικό Κήπο, 1925
Πηγή εικόνας

- Ακούστε με. Τα ποιήματα είναι εύκολα. Η ποίηση είναι δύσκολη. Και ο κάθε ποιητής ανήκει στην εποχή του. Εγώ ταυτίστηκα με μια εποχή που η Ελλάδα είχε ύπαρξη μα δεν είχε φωνή. Ο Σολωμός, ο μεγάλος πρόγονος, της έδωσε φωνή όταν δεν είχε ακόμα ύπαρξη.

- Γι` αυτόν δεν γράψατε: Ο Σολωμός είναι ο πατήρ, όχι των έργων αυτού μόνον, αλλά ποταμού ποιήσεως. Κι ακόμα, η νεωτέρα ελληνική ποίησις εσώθη εντός της κιβωτού της δημώδους γλώσσης και μέσα από το Άγιο Βήμα της ψυχής του Σολωμού ανέλαμψεν η ιδέα, η οποία μέχρι του απωτάτου μέλλοντος ίσως θα εμπνέει και θα στηρίζει τους ποιητάς της Νεωτέρας Ελλάδος.

- Ναι, στο "Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν" του Μπαρτ - Χιρστ, 1896-1898.

- Και γράφετε στην καθαρεύουσα υμνώντας τη δη­μοτική.

- Ακόμα τότε δεν μας είχαν χαρακτηρίσει «μαλλια­ρούς».

- Ήταν από τα μακριά μαλλιά που άφηναν οι χίπηδες της εποχής σας;

- Εγώ είχα προτείνει για τους δημοτικιστές το τιμη­τικό παρανόμι "νεοσολωμικοί". Αλλά δεν έγινε δεκτό από τον "κύκλο" Βλαχογιάννη, Ροΐδη, Πολέμη, Δρο­σίνη, Ξενόπουλου, Βελλιανίτη, Πολίτη...

- Το γλωσσικό ζήτημα το πληρώσατε ακριβά στη ζωή σας με τη θαρραλέα σας ένταξη στο στρατόπεδο του Ψυχάρη. Δύο φορές σας απέλυσαν από τη δουλειά σας, από τη γενική γραμματεία του Πανεπιστημίου Αθηνών, και μία φορά έξαλλοι φοιτητές πήγαν να κάψουν το σπίτι σας, στην Ασκληπιού 3...

- Τα πνεύματα ήταν τότε ξαναμμένα. Φώναζαν: "Κάτω οι μαλλιαροί εθνοπροδότες"», "Έξω η Σλάβα" (η βασίλισσα Όλγα που είχε υποκινήσει τη μετάφραση της "Καινής Διαθήκης" στη δημοτική) και άλλα.  [...]

- Κύριε Παλαμά, μπορείτε να μας πείτε για τη θέση της Ελλάδας μέσα στη σημερινή γενική αναστά­τωση;

- Τι να σας πω; Τι να σας αποκριθώ, όταν είμαι μακριά από όλα τα στοιχεία ή θέλετε να πολιτικολογήσω; Κι εγώ πιστός του τραγουδιού, για τούτο / δεν τρέμω σαν παιδί μπρος στον Αράπη. / Στη φλόγα και στο φόνο και στο κνούτο / σε φέρνω Αγάπη.

πηγή εικόνας

- Κύριε Παλαμά, εσείς γράψατε τον "Ολυμπιακό Ύμνο" για τους πρώτους Ολυμπιακούς που έγιναν στην Αθήνα το 1896.

- Και τον μελοποίησε ο Κερκυραίος μουσουργός Σπυρίδων Σαμάρας. 

- Τι θα λέγατε στον κύριο Σάμαρανγκ σήμερα; Θα αποσύρατε τον ύμνο σας;

- Ασφαλώς, αν στο αναμεταξύ δεν είχα χάσει φέτος τα πνευματικά μου δικαιώματα. Στην πεντηκονταετία του θανάτου μου τα έργα μου γίνονται κοινό κτήμα. Αλλά γιατί εγώ να αποσύρω τον ύμνο μου όταν εσείς ακόμα μπορείτε να μη δώσετε τη φλόγα;

- Κύριε Παλαμά, φορούσατε κι εσείς σκουλαρίκι στο αφτί;

- Ναι, μου το φόρεσε η γιαγιά μου, για να μη μοιάζω του πατέρα μου, που πέθανε νέος. Επειδή στην όψη τού έμοιαζα πολύ...

- Και για τους νέους σήμερα, για τη φτώχεια της γλώσσας τους, τι έχετε να μας πείτε;

- Οι νέοι έχουν δικούς τους κώδικες. Όποιος ποιη­τής δεν είναι με τους νέους δεν λογαριάζεται για ποιητής. [...]

- Κύριε Παλαμά, τι γνώμη έχετε για τα δύο Νόμπελ της ποίησής μας;

- Τα χάρηκα πολύ. Γιατί και οι δύο το αξίζουν. Εμείς οι άλλοι που δεν το αξιωθήκαμε, ο Σικελιανός, ο Καζαντζάκης, εγώ - εγώ υπήρξα θύμα του Ψυχάρη, όχι πολιτικών διώξεων - ανοίξαμε το δρόμο. Ξεχερσώσαμε το άγριο χωράφι που βρήκαμε με τα αγκάθια της γλώσσας ώστε να προετοιμάσουμε το έδαφος γι' αυτούς.

- Εσείς ποιον από τους δύο θεωρείτε ποιητικό σας διάδοχο;

- Ο Ελύτης με συγκινεί ιδιαιτέρως. Έχει ένα όραμα Ελληνισμού. Όμως, αν έπρεπε σώνει και καλά να χρίσω έναν διάδοχο, αυτός οπωσδήποτε θα ήταν ο Γιάννης Ρίτσος.

- Κύριε Παλαμά, υπάρχει μια διαμάχη έντονη τελευ­ταία για το θέμα της επιστροφής των αρχαίων στο γυμνάσιο. Μάλιστα πρόσφατα τσακώθηκαν δύο επι­φανείς φιλόλογοι, ο Μπαμπινιώτης και ο Μαρωνίτης, πρεσβεύοντας ακριβώς τα αντίθετα από τις στήλες του "Βήματος"...

- Μα είχα γράψει γι` αυτό το θέμα πολλά άρθρα στις εφημερίδες της εποχής, το 1908... Εάν κατάλαβα καλά δεν προτείνεται καμία επιστροφή στη αρχαία. Προτείνεται από τον κύριο Μπαμπινιώτη ένας εμπλουτισμός της γλώσσας μας, της δημοτικής, μέσα από τη γνώση των αρχαίων. Νίκησε ο δημοτικισμός. Ο νικητής πρέπει να καταλαβαίνει τον ηττημένο. Σημερινοί γλωσσαμύντορες μπορεί να είναι οι ακραιφνείς δημοτικιστές. Η σχολική μας αγωγή, ως προς τα ελληνικά είχε, ακόμα τότες, κεντρικό και βαθύτερο σκοπό να διδάξει στα παιδιά τη γραμματική και πρώτα πρώτα τα ανώμαλα και ελλιπή ρήματα της δοκίμου αττικής διαλέκτου. Πόσους χρόνους ρημάτων εμεταχειρίζοντο πριν από δύο χιλιάδες χρόνια εις τας Αθήνας... Σήμερα δεν είναι το ίδιο πια. Κανένα σοβαρός άνθρωπος δεν ζητάει κάτι τέτοιο. [...]

- Κύριε Παλαμά, εσείς γράψατε η χώρα που δεν πεθαίνει. Σήμερα ζούμε στην εποχή του πεθαίνω σαν χώρα.  
(Δημήτρης Δημητριάδης, Πεθαίνω σα χώρα. Διαβάζει ο ίδιος).

- Να σας πω κάτι πολύ απλό: η Ελλάδα είναι μια ιδέα, ιδέα κορώνα, ιδέα σπαθί, ιδέα πάνω από όλα. Και οι ιδέες έχουν το χαρακτηριστικό επειδή είναι άυλες, να μην πεθαίνουν ποτέ. "Η Ελλάδα! Πάντα ανάσταση μέσα απ` το κρύο χώμα. / Πάντα θα `χει ξαφνική και μια Δευτέρα Παρουσία. / Μην την κρατά­τε στης λατρείας κλεισμένη τα Μουσεία. / Το τραγού­δι το στερνό δεν τραγούδησε, όχι ακόμα". Και στο ποίημα αυτό βλέπετε δεν λέω "Δεύτερη", λέω "Δευ­τέρα". [...]

- Μια συμβουλή, κύριε Παλαμά, στους νέους ποιη­τές μας;

- Κάθε ποιητής πρέπει να έχει απαραίτητα και τον Κατσίμπαλή του.

- Και το αγαπημένο σας τετράστιχο από όλο το ποιητικό σας έργο;

Στην αργατιά, στη χω­ρατιά, το χιόνι, η γρίπη, η πείνα, οι λύκοι,

ποτάμια, πέλαγα, στε­ριές, ξολοθρεμός και φρίκη.

Χειμώνας άγριος. Κι η φωτιά, καλοκαιριά στην κάμαρά μου.

Ντρέπομαι για τη ζέστα μου και για την ανθρωπιά μου.