Ρενέ Μαγκρίτ

Στο βιβλίο "Αρχές Φιλοσοφίας (Β΄τάξη Γενικού Λυκείου - θεωρητική κατεύθυνση)" υπάρχει πλούσιο εικαστικό υλικό το οποίο, όπως αναφέρεται στο ΔΕΠΠΣ/ΑΠΣ του μαθήματος, καθιστά το περιεχόμενο των ενοτήτων "περισσότερο προσιτό και ελκυστικό για τον αναγνώστη μαθητή". Το υλικό αυτό "δεν έχει απλώς διακοσμητικό χαρακτήρα, αλλά περιέχει το στοιχείο της διδακτικής λειτουργικότητας" που σημαίνει ότι "μεταξύ του κειμένου και του εποπτικού υλικού θα υπάρχει αμφίδρομη σχέση και παραπεμπτικότητα : το κείμενο θα καταλήγει ή και θα προεκτείνεται στην οικεία εικόνα ή στο αντίστοιχο διάγραμμα και, αντιστρόφως, η εικόνα και το διάγραμμα θα ενθαρρύνουν την επιστροφή στο κείμενο με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση του".
Το εξώφυλλο του σχολικού βιβλίου κοσμεί ο πίνακας του Ρενέ Μαγκρίτ Ανθρώπινη κατάσταση, 1935 και σε όλο το βιβλίο εμπεριέχονται 21 πίνακές του.

Rene Magritte (1898-1967)

Ο Μαγκρίτ ήταν Βέλγος ζωγράφος, εξέχον μέλλος μιας ομάδας καλλιτεχνών που αυτοαποκαλούνταν "Υπερρεαλιστές". Επηρεασμένοι από τα βιβλία του Ζίγκμουτ Φρόυντ διακήρυσσαν πως δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθεί τέχνη όταν η λογική είναι εντελώς "εν εγρηγόρσει". Παραδέχονταν πως η λογική μας δίνει την επιστήμη, έλεγαν όμως πως μόνον η απουσία της λογικής μας δίνει την τέχνη.
(E. H. Gombrich, Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001, σ. 592).

«Ο ίδιος ο Μαγκρίτ δεν θεωρούσε τον εαυτό του καλλιτέχνη αλλά στοχαστή που χρησιμοποιούσε τη ζωγραφική, όπως άλλοι το λόγο ή τη μουσική, για να επικοινωνήσει με τους ανθρώπους. Είχε φιλοσοφική παιδεία και ο τρόπος που αντιμετωπίζει τα προβλήματα δείχνει ότι υπάρχει κάτι φιλοσοφικό στη στάση του. Δεν παρέχει πληροφορίες, αλλά επιχειρεί μια αναδιάταξη, ένα νέο συσχετισμό των πραγμάτων που πάντα γνωρίζαμε. "Σκέφτομαι", έλεγε, "σα να μη σκέφτηκε ποτέ κανείς πριν από μένα". Ο Μαγκρίτ θέτει ουσιαστικά δύο ερωτήματα.

R. Magritte, Ανθρώπινη κατάσταση Ι, 1933

1. »Ποιά είναι η σχέση φυσικής και εικαστικής πραγματικότητας; Ο ίδιος ο Μαγκρίτ σχολιάζει το έργο ως εξής (1940): "Μπροστά από ένα παράθυρο κοιταγμένο από το εσωτερικό ενός δωματίου τοποθέτησα έναν πίνακα που απεικόνιζε εκείνο ακριβώς το τμήμα του τοπίου που καλυπτόταν από τον πίνακα. Έτσι το δέντρο που απεικονιζόταν στον πίνακα έκρυβε το δέντρο που βρισκόταν πίσω του, έξω από το δωμάτιο. Αυτό τώρα υπήρχε στο νου του θεατή ταυτόχρονα, και μέσα στο δωμάτιο, στον πίκακα και έξω, στο πραγματικό τοπίο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν κοιτάζουμε τον κόσμο: τον βλέπουμε σαν κάτι που υπάρχει έξω από εμάς, ενώ δεν είναι παρά μια διανοητική αναπαράσταση αυτού που βιώνουμε μέσα μας...".

2. »Το δεύτερο ερώτημα που θέτει ο Μαγκρίτ αφορά τη χρήση των λέξεων, της γλώσσας γενικότερα ως μέσου επικοινωνίας. Αναφερόμαστε στα πράγματα με δύο εντελώς διαφορετικούς τρόπους. Ή τα δηλώνουμε με ένα όνομα ή τα αποδίδουμε με μια εικόνα. Ποιος όμως μας βεβαιώνει ότι, παρά τον ισομορφισμό ανάμεσα στα στοιχεία της γλώσσας και στα "απλά" στοιχεία του κόσμου που αποτελούν την ουσία του, η σχέση ονόματος και πράγματος είναι σωστή ή η μόνη δυνατή, αφού έχει διαμορφωθεί αυθαίρετα και από ανάγκη ύπαρξης μιας "σημαντικής" σύμβασης...

R. Magritte, Η χρήση των λέξεων Ι, 1928-29

»Στο έργο Η χρήση των λέξεων Ι ο Μαγκρίτ απεικονίζει μια πίπα γράφοντας από κάτω "Ceci n`est pas une pipe". Δείχνει έτσι ότι το αντικείμενο και η απεικόνισή του δεν ταυτίζονται αυτονόητα και ότι η λεκτική εκφορά μπορεί να αναιρέσει την εικόνα. Το "Τούτο εδώ δεν είναι πίπα" σημαίνει ότι έχουμε μπροστά μας απλώς ένα δισδιάστατο ζωγραφισμένο αντικείμενο που, από λαθεμένη χρήση της γλώσσας μπορεί να εκληφθεί ως πραγματικό, αλλά που ασφαλώς έχει διαφορετική λειτουργία, γιατί δεν μπορεί φυσικά κανείς να καπνίσει με μια ζωγραφισμένη πίπα, όπως δεν μπορεί να φοβάται μήπως τον δαγκώσει η λέξη "σκύλος". O E.H. Gombrich εύστοχα είχε τονίσει ότι, ενώ ο πραγματικός κόσμος δεν μοιάζει με μια επίπεδη επιφάνεια, μια επίπεδη επιφάνεια μπορεί να μοιάζει με τον πραγματικό κόσμο...

R. Magritte, Το κλειδί των ονείρων, 1930

»Ο Μαγκρίτ, για να αποσυσχετίσει τα έργα του από εμπειρίες, αντικείμενα, γεγονότα και καταστάσεις που περιγράφονται με λέξεις, έδινε τίτλους πάντα αφού τα τελείωνε και αυτοί ποτέ δεν είναι επεξηγηματικοί. Στο "Κλειδί των ονείρων" η καθιερωμένη σχέση λέξης και εικόνας διαλύεται πλήρως.: το αυγό ονομάζεται "ακακία", το παπούτσι "φεγγάρι", το καπέλο "χιόνι", το κερί "οροφή", το ποτήρι "θύελλα", το σφυρί 'έρημος"... Η S. Gablik βρίσκει να έχει πολλά κοινά σημεία με τον Wittgenstein, τον θεμελιωτή της "φιλοσοφίας της κοινής γλώσσας". Προσπάθησαν και οι δύο να δείξουν ότι η χρήση των λέξεων είναι σχετική, ότι δεν υπάρχει καμιά λογική σχέση ανάμεσα σ` ένα αντικείμενο και στο όνομά του, ότι το όνομα δεν αντιπροσωπεύει αυτό που πραγματικά είναι το αντικείμενο και ότι απελευθερωμένα από τα συνηθισμένα τους ονόματα τα αντικείμενα επιστρέφουν στις ρίζες.

R. Magritte, Το κόκκινο μοντέλο, 1936

»Πόσο ασύμπτωτες μπορεί να είναι η φυσική και η εικαστική πραγματικότητα αλλά και πόσο η συνήθεια αμβλύνει την όρασή μας σε βαθμό που να μην παρατηρούμε απλά πράγματα φαίνεται στο "Κόκκινο μοντέλο. Γράφει ο Magritte: "Το πρόβλημα των παπουτσιών δείχνει πως τα πιο βάρβαρα πράγματα γίνονται αποδεκτά με τη δύναμη της συνήθειας. Χάρη στο Κόκκινο μοντέλο καταλαβαίνουμε ότι ο συνδυασμός ενός ανθρώπινου ποδιού με ένα δερμάτινο παπούτσι στην πραγματικότητα είναι μια τερατώδης συνήθεια"».
Άλκης Χαραλαμπίδης, Η Τέχνη του 20ου αιώνα, τ. ΙΙ, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 39-42.

Το μάθημα "Αρχές Φιλοσοφίας" είναι διαθέσιμο και στο ψηφιακό σχολείο με τα βιβλία του μαθητή και του καθηγητή κατά κεφάλαιο, σε ψηφιακή μορφή και υλικό από την εκπαιδευτική τηλεόραση.

Διδακτική πρόταση της Μπεϊκάκη Κασσάνδρας, Φιλολόγου του Πειραματικού Λυκείου Ρεθύμνου, στο μάθημα «Αρχές Φιλοσοφίας» της Θεωρητικής Κατεύθυνσης της Β` Λυκείου.
8ο κεφάλαιο: «Θαυμάζοντας το ωραίο. Τι κάνει τα ωραία πράγματα να είναι ωραία; Γιατί και πώς μας συγκινούν τα έργα τέχνης;»

Υ.Γ. Η ανάρτηση αφιερώνεται στους μαθητές μου της Β΄ Λυκείου Πεδινής (θεωρητικής κατεύθυνσης) που, όπως επιμένει η Μαριάνα, κοντεύουν να πάθουν "διανοητική κράμπα" με το μάθημα της Φιλοσοφίας.