το ιστολόγιο της Στάμου Ευαγγελίας, φιλολόγου, επιμορφώτριας ΤΠΕ
Photo Album: Άγγελου Καλογερίδη

Δευτέρα 4 Οκτωβρίου 2010

"καταπώς στέκει στο βοριά η πετροκαλαμήθρα"

Η ανάρτηση αφιερώνεται στη Μαρία, που την παίδεψε ο στίχος και το σχόλιο του βιβλίου.

Tέλος σ’ εμέ που βρίσκομουν ομπρός της μες στα ρείθρα,
καταπώς στέκει στο Bοριά η πετροκαλαμήθρα...
(Διονύσιος Σολωμός, Ο Κρητικός)

Πετροκαλαμήθρα. Ένα δίσημο μοτίβο. Μαγνητική βελόνα ή αλεξικέραυνο;

Ξέρουμε από τα λεξικά ότι πετροκαλαμήθρα είναι η μαγνητική βελόνα και ότι έτσι λεγόταν από τους ναυτικούς της Μεσογείου η πρωτόγονη πυξίδα, η οποία ήταν σταθερά στραμμένη προς το Βορρά για να τούς δείχνει τη γωνία πλεύσης.
Η λέξη είναι αντιδάνειο. "Καλαμίτις" στα ελληνικά, "calamita" στα λατινικά, "petra calamita" στα βενετικά και ιταλικά, "πετροκαλαμήθρα" θα έμεινε στα Επτάνησα από τη βενετική κατάκτηση.
Στα αυτόγραφα έργα του Σολωμού υπάρχουν οκτώ παραλλαγές του στίχου:
  1. ωσάν βοριάς αυτή κι εγώ σαν πετροκαλαμήθρα
  2. ως σέρνεται από το βοριά η πετροκαλ[αμήθρα]
  3. καταπώς στέκει στο βοριά η πετροκαλαμήθρα
  4. βοριάς αυτή [κι εγώ] η πετροκαλαμήθρα
  5. μνέσκω σαν κατά το βοριά η πετροκαλαμήθρα
  6. έμεινα σαν εις το βοριά η πετροκαλαμήθρα
  7. καταπώς στρίβει στο βοριά η πετροκαλαμήθρα
  8. εγώ το σίδερο κι αυτή η πετροκαλαμήθρα
Στις πρώτες επτά παραλλαγές ο ήρωας "[στημένος] μές στα ρείθρα" μνέσκει ή στέκεται, κρέμεται ή στρίβει ή σέρνεται προς τη Φεγγαροντυμένη, όπως ακριβώς η πετροκαλαμήθρα στρέφεται προς το Βορρά. Αυτή γίνεται για τον ήρωα ο μαγνητικός του πόλος. Σ` αυτήν απευθύνεται εκθέτοντας την προσωπική και οικογενειακή του τραγωδία και αυτήν εκλιπαρεί για να βοηθήσει την "καλή" του.
Στην όγδοη και τελευταία παραλλαγή του στίχου,

εγώ το σίδερο κι αυτή η πετροκαλαμήθρα

το μοτίβο αποκτά μια νέα σημασία. Προσδιορίζεται με την έννοια του αλεξικέραυνου και όχι της πυξίδας. Οι διαφορές αυτής της τελευταίας εκδοχής από τις προηγούμενες είναι ότι:
  • λείπει εντελώς η μνεία του "βοριά", άρα υποχωρεί από την αντίληψή μας η εικόνα της μαγνητικής βελόνας,
  • πετροκαλαμήθρα πλέον εδώ δεν είναι ο Κρητικός αλλά η Φεγγαροντυμένη. "Ο Κρητικός είναι το "σίδερο" που διαμεσολαβεί για να κινήσει την ενέργεια της "πετροκαλαμήθρας" ως αλεξικέραυνου και έτσι να εκτονώσει και να απομακρύνει το κεραυνοβόλημα, ας υποθέσουμε, από την "καλή" του".
Η άποψη αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι η λέξη πετροκαλαμήθρα είναι γνωστή στους Επτανήσιους και κυρίως στους Κερκυραίους με την έννοια του αλεξικέραυνου. Π.χ. η πετροκαλαμήθρα του παπά επάνω στο κωδωνοστάσι ή η πετροκαλαμήθρα του άρχοντα στην κορυφή του πύργου. Μια τέτοια πετροκαλαμήθρα θα παρατηρούσε, υποθέτουμε και ο Σολωμός και έφτασε στην τελική 8η παραλλαγή του στίχου.

"Για έναν ποιητή που εσαεί δομεί και αποδομεί και μετατοπίζει διαρκώς τις πρώτες ύλες του, τα αρχέτυπά τους χύνονται και καμινεύονται και πάλι εκεί όπου λάμπει στα υπόρρητα της ύπαρξης η βάτος η φλεγόμενη αλλά μη καιόμενη της έμπνευσης".

Μ` αυτά τα λόγια τελειώνει το άρθρο του Γιάννη Δάλλα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ με τίτλο "Εγώ το σίδερο κι αυτή η πετροκαλαμήθρα". Από το άρθρο αυτό προέρχονται και οι πληροφορίες της ανάρτησης.

H εικόνα της ανάρτησης είναι δική μου σύνθεση με δύο εικαστικές δημιουργίες από την έκθεση "πάντ` ανοιχτά, πάντ` άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου".

5 σχόλια:

Διονύσης Μάνεσης είπε...

Καλησπέρα.
Επτά, λοιπόν, ολόκληρες παραλλαγές της μαγνητικής βελόνας και της έλξης της από το βορρά. Και μία για το αλεξικέραυνο - αλλά έλα που είναι στην τελική γραφή των Αυτογράφων..

Από την άλλη, μήπως δεν είναι και οι δύο ελκυστικές, ως προς την ερμηνεία τους, μεταφορές;

Ε. Στάμου είπε...

Πρόκειται για μαγνητική έλξη ("συμπάθεια") μεταξύ ανθρώπου και φύσης που τον κάνει και "εξίσταται", όπως λέει ο Καψωμένος, από τον εαυτό του, από τον τόπο και το χρόνο, ξεχνά την τραγική του κατάσταση και την καλή του....
Για λέγε, Διονύση.
Ακουμπάω στη ράχη σου με σεβασμό και ευγνωμοσύνη!

Ἅ λ ς είπε...

πολυ μαρεσει αυτος ο στιχος.. και θυμαμαι μας ειχε κανει εντυπωση η πετροκαλαμηθρα.. κι ομως τη χρησιμοποιει τοσες φερες!!Αμα εχει ταλεντο ο ανθρωπος, μετατρεπει το στιχο έτσι ωστε παντα να φανταζει ακομη πιο ωραιος...

"καταπώς στέκει στο Bοριά η πετροκαλαμήθρα,
όχι στην κόρη, αλλά σ’ εμέ την κεφαλή της κλίνει·
την κοίταζα ο βαριόμοιρος, μ’ εκοίταζε κι εκείνη. "
μαρεσουν αυτοι οι στιχοι!

Ε. Στάμου είπε...

Ειρήνη είσαι φοβερή. Αγαπάς πολύ τη λογοτεχνία, έτσι;
Πήγες χτες στην παρουσίαση των Απάντων του Γιοσέφ Ελιγιά; Θα πρέπει να έκανες το μάθημα με την κ. Κουρμαντζή. Μου άρεσε πάρα πολύ ο Μ. Γκανάς.

Ἅ λ ς είπε...

κυρια Σταμου,
ναι λατρευω τη λογοτεχνια!
Χμμ.. Ελιγια ε? την ειχα ναι.. δεν εχω τις καλυτερες εντυπωσεις ξερετε.. :/ Οχι δεν πηγα...!
Βασικα δεν εμαθα καθολου. Ειμαστε λιγο ανω-κατω αυτες τις μερες με τα προγραμματα, τις αλλαγες, αλλου παταμε κ αλλου βρισκομαστε..χεχε