Ο Πλάτων , η γραφή και οι υπολογιστές

Walter J. Ong
Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη
Η εκτεχνολόγηση του λόγου
[Orality and Literacy:
The Technologizing of the Word]

Μετάφραση: Κώστας Χατζηκυριάκος
Επιμέλεια: Θεόδωρος Παραδέλλης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Ηράκλειο 1997

Στο βιβλίο αυτό ο Walter Ong αναπτύσσει τον προβληματισμό και τα κυριότερα αποτελέσματα των μελετών, που αφορούν τη σχέση της προφορικότητας και της εγγραμματοσύνης.

Στο τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται διεξοδικά στη γραφή ως τεχνολογικό επίτευγμα. Η γραφή ορίζεται ως «η τεχνολογία που έδωσε μορφή και δύναμη στη νοητική δραστηριότητα του σύγχρονου ανθρώπου» και σημειώνεται πως «αποτελεί πολύ πρόσφατη εξέλιξη στην ανθρώπινη ιστορία». Η γραφή θεμελιώνει αυτό που ονομάστηκε "αυτόνομος λόγος", δηλαδή λόγος τον οποίο δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε άμεσα ή να αντικρούσουμε, όπως τον προφορικό, επειδή ο γραπτός λόγος έχει αποχωρισθεί από το δημιουργό του.

Ο Πλάτων , η γραφή και οι υπολογιστές

Πολλοί άνθρωποι εκπλήσσονται μαθαίνοντας ότι στο "Φαίδρο" και στην "Έβδομη επιστολή" του ο Πλάτων διατυπώνει για τη γραφή τις ίδιες ουσιαστικά αντιρρήσεις με αυτές που σήμερα συνήθως διατυπώνονται για τους υπολογιστές. Η γραφή, λέει ο Σωκράτης στην Πλατωνικό Φαίδρο, είναι απάνθρωπη και προσποιείται πως θεμελιώνει έξω από το μυαλό ό,τι στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο στο μυαλό.Είναι ένα πράγμα, ένα κατασκευασμένο προϊόν. Τα ίδια βέβαια λέγονται και κατά των υπολογιστών. Είναι μηχανές, κατασκευάσματα του ανθρώπου.
Ο Πλατωνικός Σωκράτης υποστηρίζει ότι η γραφή καταστρέφει τη μνήμη. Αυτοί που χρησιμοποιούν τη γραφή θα χάσουν τη μνήμη τους, υποκαθιστώντας με κάποιο εξωτερικό εφόδιο ό,τι στερούνται σε εσωτερικά εφόδια. Η γραφή εξασθενίζει το μυαλό. Σήμερα, γονείς και άλλοι φοβούνται ότι οι υπολογιστές τσέπης αντικαθιστούν με ένα εξωτερικό εφόδιο το εσωτερικό εφόδιο που θα έπρεπε να είναι οι απομνημονευμένοι πίνακες της προπαίδειας. Οι υπολογιστές εξασθενίζουν το μυαλό, στερώντας του την εργασία που το διατηρεί ισχυρό.
Ένα κείμενο είναι κάτι που δεν μπορεί βασικά να ανταποκριθεί. Άν ρωτήσεις κάποιον να δικαιολογήσει τη γνώμη του μπορεί να πάρεις μια εξήγηση. Με το κείμενο δε γίνεται το ίδιο. Άν ρωτήσεις ένα κείμενο δεν παίρνεις παρά τις ίδιες λέξεις που προκάλεσαν την αρχική σου ερώτηση. Στη σύγχρονη κριτική των υπολογιστών, η ίδια αντίρρηση διατυπώνεται ως "σκουπίδια μπαίνουν, σκουπίδια βγαίνουν".
Ο Πλατωνικός Σωκράτης αντιτίθεται στη γραφή και για το λόγο ότι ο γραπτός λόγος δεν μπορεί να υπερασπισθεί τον εαυτό του όπως μπορεί να κάνει ο προφορικός. Η πραγματική ομιλία και σκέψη υπάρχουν ουσιαστικά σε ένα πλαίσιο δούναι και λαβείν ανάμεσα σε πραγματικούς ανθρώπους. Η γραφή είναι παθητική, έξω από το πλαίσιο αυτό, σε έναν αφύσικο, μη πραγματικό κόσμο. Το ίδιο και οι υπολογιστές.
Η τυπογραφία, αργότερα, αντιμετώπισε την ίδια καχυποψία, όταν πρωτοεμφανίστηκε. "Η αφθονία βιβλίων κάνει τους ανθρώπους λιγότερο μελετηρούς".

ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ

• Ο Πλάτων, για να κάνει τις αντιρρήσεις του αποτελεσματικές, τις κατέγραψε.
• Αυτοί που προωθούσαν τις αντιτυπογραφικές θέσεις τις τύπωναν, για να τις κάνουν πιο αποτελεσματικές.
• Αυτοί που διατυπώνουν θέσεις εναντίον των υπολογιστών, για να τις κάνουν πιο αποτελεσματικές τις επεξεργάζονται σε άρθρα ή σε βιβλία που τυπώνουν, αφού τα γράψουν στον υπολογιστή.

Η γραφή, η τυπογραφία και ο υπολογιστής, είναι μορφές εκτεχνολόγησης του λόγου.
Η γραφή είναι τεχνολογία που απαιτεί εργαλεία και άλλο εξοπλισμό: γραφίδες, πινέλα ή μολύβια, χαρτί, περγαμηνές, κομμάτια ξύλου, μελάνι, χρώματα... Η γραφή είναι κατά κάποιο τρόπο η πιο δραστική από τις τρεις τεχνολογίες. Εγκαινίασε, ό,τι η τυπογραφία και ο υπολογιστής απλώς συνεχίζουν, την αναγωγή δηλαδή του δυναμικού ήχου σε σιωπηλό χώρο, του χωρισμού του λόγου από το ζωντανό παρόν, όπου μόνο οι εκφωνημένες λέξεις μπορούν να υπάρχουν.
Για να ζούμε και να αντιλαμβανόμαστε με πληρότητα δεν χρειαζόμαστε μόνο την εγγύτητα αλλά και την απόσταση. Και η γραφή το προσφέρει αυτό όσο τίποτε άλλο.
Οι τεχνολογίες είναι τεχνητές αλλά το τεχνητό είναι φυσικό στους ανθρώπους. Η τεχνολογία, όταν εσωτερικεύεται κατάλληλα, διευρύνει το ανθρώπινο πνεύμα και δεν υποβαθμίζει την ανθρώπινη ζωή αλλά την εμπλουτίζει.

Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι βρισκόμαστε στην εποχή της ψηφιακής επικοινωνίας που αποτελεί συνέχεια και προέκταση της τυπογραφικής επικοινωνίας, όπως και η τελευταία αποτέλεσε έναν παράγοντα συνέχειας παρά ρήξης με την προφορική επικοινωνία.
Δείτε το άρθρο του Ευάγγελου Κελεσίδη:

Η εκπαίδευση στην εποχή των δικτύων