Μνήμη Μανόλη Αναγνωστάκη. "Αποτοξίνωση μέσα στην κατάθλιψη" (ΥΓ.)

Στις 23 Ιουνίου 2005 έφυγε από τη ζωή, στο νοσοκομείο "Αμαλία Φλέμινγκ" ο Μανόλης Αναγνωστάκης, κορυφαίος ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.

πηγή εικόνας: Φωτογραφικό λεύκωμα Giovanni Giovannetti

1925-2005

Θεσσαλονίκη-Αθήνα

Ιατρική

Αντίσταση-Εμφύλιος-Καταδίκη σε θάνατο για "παράνομη πολιτική δράση"

συμμετοχή στον αντιδικτατορικό αγώνα-διαρκής πολιτική παρουσία στον χώρο της ανανεωτικής αριστεράς

ποίηση και κριτικό δοκίμιο

"Σ` αυτές τις λέξεις-σήματα, μαζί και στο αχώριστο ζεύγος ηθική-πολιτική, θα εδραζόταν πιθανότατα όποιος ήθελε να συνοψίσει τον βίο του Μανόλη Αναγνωστάκη, αν βέβαια συνοψίζεται ο βίος ενός ανθρώπου", γράφει ο Παντελής Μπουκάλας στο αφιέρωμα του περιοδικού ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ στον Μανόλη Αναγνωστάκη, (τχ. 121 Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2005, σελ. 407).

Στο ίδιο τεύχος (σελ. 337-338) ο ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος γράφει:

"Ο Αναγνωστάκης είναι από τους πιο αντιπροσωπευτικούς μεταπολεμικούς ποιητές. Εμφανίστηκε σε μια εποχή που η ποίηση προσπαθούσε να αποδεσμευτεί από τους προσανατολισμούς της γενιάς του τριάντα. Ένα νέο κλίμα είχε δημιουργηθεί με τον πόλεμο, την κατοχή και την αντίσταση, μα δεν υπήρχε ακόμη μια ποιητική έκφραση κατάλληλη για τα νέα βιώματα. Ο Αναγνωστάκης υπήρξε από τους πρώτους που κατάλαβαν πως ήταν ματαιοπονία η συνέχιση του γαλλικού συμβολισμού και υπερρεαλισμού.

Εκείνο που έφερε στην ποίηση ο Αναγνωστάκης είναι η χαμηλόφωνη κουβέντα με τον εξομολογητικό χαρακτήρα. Όχι πια λυρικές κορδέλες και τραγούδια, αλλά κάτι από την αμεσότητα της προφορικής ομιλίας, ένας λόγος γυμνός, μια κουβέντα ανθρώπινη. Όχι πια πετάγματα της φαντασίας και χείμαρρος εικόνων, αλλά μια έκφραση της εμπειρίας που μας καίει, του καημού που μας τρώει. Μια μετατόπιση από το συμβολισμό στο ρεαλισμό, από τη λυρική στη δραματική διάθεση, από τη φαντασία στην εμπειρία. [...]

Ο στίχος κυλάει κανονικά, χωρίς έξαρση, χωρίς μετατοπίσεις λέξεων, δίχως τη μέθη των επιφωνημάτων. Μένεις με την εντύπωση πως ο ποιητής στέκεται δίπλα σου και σου μιλάει, πως έχει να σου ψιθυρίσει κάτι που μπορεί να ενδιαφέρει κι εσένα. Καμιά διάθεση να εντυπωσιάσει, μονάχα η ανάγκη να μιλήσει, να πει σε κάποιον την ιστορία του. Κι αυτό συνεχίζεται από τα πρώτα ποιήματά του ως τα τελευταία, με μια προσπάθεια για μια όσο γίνεται πυκνότερη λιτότητα. [...]

Ο Αναγνωστάκης μας μίλησε για το τσάκισμα μιας πίστης, ύστερα από όνειρα και αγώνες για μια καλύτερη ζωή. Μας μίλησε για τη διάψευση χιλιάδων νέων, που έλπισαν και πάλεψαν για το καλύτερο, κι ύστερα ξεπουπουλιάστηκαν με το χειρότερο τρόπο. Μας εξομολογήθηκε, τέλος, τις τύψεις και το άγχος του καθώς και την προσπάθειά του για επιβίωση ύστερα από τον κυκεώνα. Η ποίησή του από μια άποψη μοιάζει σαν ημερολόγιο μιας τραγωδίας: από τα πρόσωπα που αναφέρονται στους στίχους του άλλοι σκοτώθηκαν, άλλοι εκτελέστηκαν, άλλοι εξαφανίστηκαν ή έφυγαν, όλοι πέθαναν νέοι. Ρημάδια έγινε η εποχή εκείνη με τα λάβαρά της και τις πυρκαγιές της. Όλα στραπατσαρίστηκαν κακήν κακώς. Και η συνέχεια; Η ζωή συνεχίζεται σα να μην έγινε τίποτα, κι όσοι γλίτωσαν προσπαθούν με διάφορες αβαρίες να προσαρμοστούν στη νέα κατάσταση. [...]

Έτσι ο Αναγνωστάκης, με τη σιγανόφωνη ποίησή του και τη διακριτική τέχνη του, ευτύχησε -σαν τον Μακρυγιάννη- να αναγάγει την εξομολόγηση της ατομικής του περιπέτειας σε ένα γενικότερο χρονικό του καιρού μας, ένα χρονικό γεμάτο έξαρση και κατάπτωση, και να εκφράσει το ψυχικό κλίμα της μεταπολεμικής γενιάς με τον πιο απέριττο και ικανοποιητικό τρόπο".

Στα λιγοστά ποιήματα που, μέσα σε είκοσι πέντε και παραπάνω χρόνια, έγραψα, αν εξαιρέσω το πρώτο κι ένα μέρος από το δεύτερο βιβλίο μου, σε πόσα από τα υπόλοιπα δεν έσβησα την τελευταία στιγμή λέξεις, δεν αλλοίωσα έννοιες δεν αφαίρεσα ολόκληρους στίχους, γιατί υπήρχαν εκεί ίσως μερικά πράγματα που δεν έπρεπε να ειπωθούν. Πόσοι άραγε απ` αυτούς που, δίκαια, μ` έψεξαν για "χαλαρότητα στην έκφραση" για "ηθελημένη ασάφεια" για "αδιαφορία στη μορφή", υποπτεύθηκαν πως είχα πετύχει σχεδόν πάντα την καίρια λέξη, που και μόνη της μπορούσε να ανακαλέσει ένα ολόκληρο νόημα, να στήσει έναν κόσμο -και δεν την έγραψα γιατί πίστευα (ή φοβόμουνα) πως δεν έπρεπε ακόμα να γραφτεί.  

(Σ` όλη μας τη ζωή βουλιάξαμε πολλά καράβια μέσα μας, ίσως για να μη ναυαγήσουμε μια ώρα αρχύτερα εμείς οι ίδιοι).                                              Σπαράγματα πολλαπλών αναγνώσεων στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη της Άντειας Φραντζή, ΑΝΤΙ, 16/1/1987

Στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη συναντιούνται και συγχωνεύονται κληρονομιές του Σεφέρη (και του Καβάφη).  Όπως αναφέρει ο Vincenzo Orsina "η ύπαρξη μιας σχέσης ανάμεσα στους δύο ποιητές μας επιβεβαιώνεται και από τη σύγκριση που μπορεί να θεσπιστεί ανάμεσα στις βασανιστικές ιστορικές εμπειρίες τους (αντίστοιχα η Μικρασιατική Καταστροφή και ο εμφύλιος πόλεμος), από τις οποίες διαποτίστηκαν και οι δύο, στα βάθη του είναι τους. Σ` αυτές επιστρέφουν επίμονα και οι δύο ποιητές για να ξαναβρούν τιες ρίζες τους".

Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά κείμενα, 
επιλογή Νάσος Βαγενάς, Αιγαίον, Λευκωσία 1996, σελ. 217

Γράφει ο Σεφέρης
Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει 

(Με τον τρόπο του Γ.Σ.)

και ο Αναγνωστάκης
Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία, τις ωραίες εκκλησιές

Η Ελλάς των Ελλήνων. 

(Θεσσαλονίκη, Mέρες του 1969 μ.Χ.)

Γράφει ο Σεφέρης
Τα σπίτια που είχα μου τα πήραν. Έτυχε
να `ναι τα χρόνια δίσεχτα· πολέμοι χαλασμοί ξενιτεμοί·

Το σπίτι κοντά στη θάλασσα

και ο Αναγνωστάκης
Όσα επιζήσαν, εννοείται, γιατί ήρθανε βαριές αρρώστιες από τότε
Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες·

Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.Χ.

Γράφει ο Σεφέρης

καμιά φορά, κοντά στη θάλασσα, σε κάμαρες γυμνές
μ' ένα κρεβάτι σιδερένιο χωρίς τίποτε δικό μου

Το σπίτι κοντά στη θάλασσα 

και ο Αναγνωστάκης 

("που δανείζεται από το Σεφέρη ρυθμούς και ιδιώματα, τα οποία ανανεώνει δίνοντας έναν προσωπικό τόνο")

Εφιάλτες,
Στα σιδερένια κρεβάτια
Όταν το φως λιγοστεύει
Τα ξημερώματα. 

Στον Νίκο Ε... 1949 

Γράφει ο Σεφέρης

Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν υποταχτείτε.
Υποταχτήκαμε και βρήκαμε τη στάχτη.
Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν αγαπήσετε.
Αγαπήσαμε και βρήκαμε τη στάχτη.
Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν εγκαταλείψετε τη ζωή σας.
Εγκαταλείψαμε τη ζωή μας και βρήκαμε τη στάχτη ...

 Ο κ. Στρατής Θαλασσινός  περιγράφει έναν άνθρωπο, 5. Άντρας

και ο Αναγνωστάκης
Πολλοί  μας μίλησαν επίσης για την Ε π ο χ ή
Για των καιρών το βαρυσήμαντο
Έπρεπε βέβαια κι εσύ πια να διαλέξεις
Αυτό που λέμε μια συνέπεια μια ακεραιότητα
Κάτι το ανθρώπινο με μια οποιαδήποτε τελείωση
Ξεχνώντας τι μοιράζουμε κάθε καινούρια στιγμή.

 Eποχές 2, V

Αυτό το τελευταίο ποίημα του Αναγνωστάκη, σύμφωνα με τον Α. Αργυρίου, "εξωτερικά μοιάζει με το πέμπτο ποίημα του Σεφέρη της ενότητας "Ο κ. Στρατής Θαλασσινός περιγράφει έναν άνθρωπο", που έχει τα ίδια τυπογραφικά γνωρίσματα (πεζόμορφο που παρεμβάλλεται ένα ποιητικό). Δεν ισχυρίζομαι ότι τα δύο αυτά αποσπάσματα είναι ισοδύναμα, απλώς επισημαίνω τη σύμπτωση μιας όμοιας τεχνικής που ανταποκρίνεται σε μια υπογράμμιση. Ένα δάνειο που αναγνωρίζεται με το στίχο

Πολλοί μας μίλησαν επίσης για την Ε π ο χ ή

και ενδεχομένως επιστρέφεται ως αντιδάνειο".

Αλέξανδρος Αργυρίου, Μανόλης Αναγνωστάκης: νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του, 

εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2004, σελ. 97-98

Τα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη που ανθολογούνται στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Γυμνασίου και του Λυκείου είναι έξι:

Γ΄ Γυμνασίου (από τη συλλογή Ο Στόχος)

• Στο παιδί μου

Γ΄ Λυκείου (από τη συλλογή Ο Στόχος)

• Θεσσαλονίκη Μέρες του 1969 μ.Χ.
  
• Επιτύμβιον
• Νέοι της Σιδώνος, 1970   

Γ΄ Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση

• Επίλογος  (από  τη συλλογή Ο Στόχος)
• Στον Νίκο Ε... 1949  (από τη συλλογή Παρενθέσεις)

ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΗΤΤΑ: Ο Μανόλης Αναγνωστάκης στο σχολείο. 
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ», τχ. 121 (Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2005), σελ. 443-454

ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ

-στη μνήμη του Μανόλη Αναγνωστάκη-

Ο Θεσσαλονικιός φιλόλογος, συγγραφέας, συνθέτης και ερμηνευτής Θωμάς Κοροβίνης έγραψε ένα τραγούδι αφιερωμένο "στη μνήμη του Μανόλη Αναγνωστάκη", με τον τίτλο "ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ" που υπάρχει στο cd "ΤΟ ΚΕΛΙ". Όπως αναφέρεται στην εισαγωγή του βιβλίου-cd, "Το τραγούδι αντιστρατεύεται την ιστορικά καθιερωμένη εκδοχή ότι οι φερόμενοι ως "νικητές", οι κατ` ουσίαν εξουσιαστές και καπηλευτές των ιδεών, των αξιών και των κοινωνικών αγώνων είναι οι κερδισμένοι, καθώς η ζωή δείχνει πως οι άλλοι, οι "ηττημένοι", δεν είναι οι χαμένοι αλλά οι μόνοι που υπηρετούν την ουσία της, φυλάνε τις αξίες της, και σε κάποιους απ` αυτούς εναπόκειται η όποια  ελπίδα ανατροπής των κατεστημένων".