Μπέρτολτ Μπρεχτ, Η ζωή του Γαλιλαίου

Αρχές Φιλοσοφίας Β'  τάξης Γενικού Λυκείου, θεωρητική κατεύθυνση.

Μελετούμε το κεφάλαιο Διερευνώντας την Επιστήμη και συζητάμε το θέμα  (σελ. 113) αν η τεχνολογία είναι ηθικά ουδέτερη και πως είναι δυνατόν να συνδυαστεί η ελευθερία του επιστήμονα  με την ανάγκη ελέγχου κάποιων επιστημονικών και τεχνικών δημιουργημάτων βλαπτικών για τον άνθρωπο. Είδαμε το ντοκιμαντέρ του BBC ΧΙΡΟΣΙΜΑ, που είναι βασισμένο σε πραγματικά γεγονότα και μαρτυρίες για τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και συνεχίζουμε με την αναφορά στο θεατρικό έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ, Η ζωή του Γαλιλαίου. Ακούμε τη ραδιοφωνική παράσταση Γαλιλαίος, όπως μεταδόθηκε από το τρίτο πρόγραμμα, σε μετάφραση Πέτρου Μάρκαρη. Το ρόλο του Γαλιλαίου έπαιξε ο Στέλιος Βόκοβιτς.

Το ηχητικό αρχείο βρήκα στο  εξαιρετικό ιστολόγιο RADIO-THEATRE. Προς διευκόλυνση των μαθητών μου  χώρισα τη μετάδοση της παράστασης σε σκηνές, όπως μεταδόθηκαν από το ραδιόφωνο. Μπορείτε να τις ακούσετε όλες εδώ.

πηγή εικόνας

Η ζωή του Γαλιλαίου  θεωρείται το οικουμενικότερο έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ.  Αναφέρεται στη ζωή του μεγάλου Ιταλού επιστήμονα. Βασικό θέμα του είναι η θέση του διανοούμενου  σε σχέση όχι μόνο με την εξουσία αλλά και  με το σύνολο της κοινωνίας, η ευθύνη του επιστήμονα για το μέλλον των ερευνών του. Το έργο εξελίσσεται σε 15 αυτοδύναμες σκηνές.  Η πρώτη διαδραματίζεται στο φτωχικό σπουδαστήριο  του Γαλιλαίου στην Πάντοβα το 1606, όπου ο Γαλιλαίος ξοδεύει τα χρήματά του για να αγοράζει βιβλία και εργαλεία και διδάσκει τον μικρό Αντρέα, εντεκάχρονο γιο της οικονόμου του.
Ο Μπρεχτ έγραψε συνολικά τρεις εκδοχές του Γαλιλαίου. Η πρώτη χρονολογείται  το Νοέμβριο του 1938 στη Δανία, όπου ζούσε εξόριστος με τη γυναίκα του και τα δυο παιδιά του. "Τελείωσα το Γαλιλαίο. Μου πήρε τρεις βδομάδες", γράφει ο ίδιος ο Μπρεχτ στις 23/11/1938 στο ημερολόγιό του. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του "το έργο περιγράφει τον ηρωικό αγώνα του Γαλιλαίου για την υπεράσπιση της σύγχρονης επιστημονικής πεποίθησης: η γη γυρίζει". Το έργο παίχτηκε για πρώτη φορά ύστερα από πέντε χρόνια, το 1943, στη Ζυρίχη.
Ο Μπρεχτ ξαναέγραψε μια δεύτερη μορφή του έργου σε συνεργασία με τον ηθοποιό, που θα έπαιζε το Γαλιλαίο, τον Τσαρλς Λώτον, αργότερα, το 1945-46, την εποχή που ζούσε στην Αμερική, και μια τρίτη μορφή το 1955, όταν ο Μπρεχτ εγκαταστάθηκε στο ανατολικό Βερολίνο, λίγο πριν το θάνατό του. Πέθανε στις 14 Αυγούστου 1956, ύστερα από συμφόρηση που έπαθε στις 10 του μηνός, βγαίνοντας από την πρόβα του Γαλιλαίου.

πηγή εικόνας

Ο Μπρεχτ έγραψε το Γαλλιλαίο σε μια περίοδο που πολλοί πίστευαν ότι τίποτα πια δεν μπορούσε να αναχαιτίσει την άνοδο του φασισμού και ότι τη μεγάλη εποχή, που είχε φέρει στον κόσμο την πρόοδο στις φυσικές επιστήμες και τις καινούργιες τέχνες της μουσικής και του θεάτρου, θα τη διαδεχόταν μια βάρβαρη και "ανιστορική" εποχή. Στην πρώτη του μορφή ο Γαλιλαίος παρουσιάζεται σαν ένας συνειδητός αγωνιστής, που απαρνήθηκε τη θεωρία του μπροστά στην Ιερά Εξέταση μόνο και μόνο για να γλυτώσει το θάνατο στην πυρά και να συνεχίσει το επιστημονικό του έργο.

Την εποχή που ο Μπρεχτ συνεργαζόταν με τον Λώτον για την αμερικανική μορφή του έργου, επιστήμονες στη χιτλερική Γερμανία αλλά και στη Δανία, στην Αγγλία και την Αμερική, πειραματίζονταν πάνω στη διάσπαση του ατόμου. Ο Μπρεχτ διέκρινε τότε τις προοπτικές που άνοιγαν μα και τους κινδύνους που έκρυβαν για την ανθρωπότητα τα πειράματα αυτά. Έτσι, στη διαπίστωση ότι πραγματικά άρχισε μια καινούργια εποχή, προστίθεται ένα πολύ πιο καυτό ερώτημα. Πού κατευθύνεται αυτή η νέα εποχή; 

πηγή εικόνας

Τη στιγμή που η έκρηξη της ατομικής βόμβας έσκιζε τ` αυτιά της ανθρωπότητας, ο Μπρεχτ έβαζε  το Γαλιλαίο του στον τελευταίο μονόλογο της 14ης σκηνής να μιλάει για τον εαυτό του σαν να μιλά για τρίτο πρόσωπο, να κρίνει και να καταδικάζει το παρελθόν του σαν τρίτη ματιά πια.

Ο Στέλιος Βόκοβιτς (Γαλιλαίος)
Εθνικό Θέατρο, 1973.
Σκηνοθεσία: Σπύρος Ευαγγελάτος.

Σκηνή 14η. Ο Γαλιλαίος, γέρος πια και μισότυφλος, ζει σ` ένα εξοχικό σπίτι κοντά στη Φλωρεντία, αιχμάλωτος της Ιεράς Εξέτασης ως το θάνατό του.
Στο τέλος του έργου ακούγεται να κάνει την αυτοκριτική του μπροστά στον Αντρέα  Σάρτι.

Βασική κατάληξή του: Όταν ο φυσικός επιστήμονας απαρνιέται την αλήθεια και χαρίζει τη γνώση του στους ισχυρούς για να τη χρησιμοποιήσουν κατά το συμφέρον τους, είναι ανάξιος της επιστήμης του, κι ίσως έρθει η στιγμή "που κάθε  αλαλαγμός χαράς για μια καινούργια κατάχτηση, να ξεσηκώνει από τ` άλλο μέρος μια παγκόσμια κραυγή φρίκης". Ο Γαλιλαίος δεν είναι πια γι` αυτόν ο επιστήμονας που αγωνίζεται να επιβάλει την αλήθεια κάτω από οποιασδήποτε συνθήκες αλλά ένας επιστήμονας που το έγκλημα τον έκανε εγκληματία. Ποιο είναι το έγκλημα; Ότι δεν μπόρεσε να σηκώσει το κοινωνικό βάρος της επιστήμης του. Η υποταγή αυτού, του πρωτοπόρου, που ήταν το φως της εποχής του, δεν μπορούσε παρά να ανακόψει την πρόοδο, να κάνει και τους άλλους επιστήμονες να κλειστούν στο κλουβί τους. Η έρευνα κατάντησε έτσι μια κλειστή υπόθεση που αφορούσε μόνο τους επιστήμονες. Αυτό που απασχολούσε πρωταρχικά τον Μπρεχτ ήταν οι επιπτώσεις που είχε η υποταγή του Γαλιλαίου στην παραπέρα εξέλιξη της επιστήμης και στην τοποθέτησή της μέσα στην κοινωνική εξέλιξη. Ο Γαλιλαίος ήταν η αιτία που η επιστημονική εξέλιξη έπαψε να διαδίδεται από στόμα σε στόμα και αυτό ήταν το έγκλημα ενάντια στην κοινωνική εξέλιξη. 

Ο ίδιος ο Μπρεχτ εξηγεί θαυμάσια: "Πόσο αδύνατο θα ήταν το έργο αν είχαν δίκιο κάποιοι φυσικοί που μου είπαν επιδοκιμαστικά: η αποκύρυξη του Γαλιλαίου, παρά κάποιες "επιφυλάξεις", εμφανίζεται ως η λογικότερη στάση, επειδή είναι η μόνη που του επιτρέπει να συνεχίσει τις επιστημονικές του έρευνες και ν` αφήσει έτσι το έργο του στις επερχόμενες γενιές. Στην πραγματικότητα, αν ο Γαλιλαίος πλούτισε την αστρονομία και τη φυσική, τους στέρησε συγχρόνως ένα μεγάλο μέρος από την κοινωνική τους σημασία. [...] Όσο γι` αυτές τις ίδιες τις επιστήμες, δε θα μπορέσουν ποτέ πια να πάρουν μέσα στην κοινωνία τη σημαντική θέση που είχαν άλλοτε, δε θα ξαναείναι ποτέ τόσο πολύ κοντά στο λαό.

Το έγκλημα του Γαλιλαίου είναι ίσως το προπατορικό αμάρτημα της σύγχρονης επιστήμης. Γιατί μια νέα τάξη, η αστική τάξη, ενδιαφερόταν ζωηρά γι` αυτή τη νέα αστρονομία, που ήταν ένα στήριγμα για τα κοινωνικά επαναστατικά κινήματα της εποχής. Ενώ ο Γαλιλαίος την περιόρισε σε επιμέρους επιστήμη, με στενά όρια, ικανή φυσικά, χάρη στην καθαρότητά της, δηλαδή χάρη στην αδιαφορία της για τον τρόπο παραγωγής, να αναπτυχθεί μέσα σ` ένα κλίμα σχετικής ασφάλειας".

Ο Μπρεχτ δείχνει την πορεία που θα ακολουθήσουν οι επιστήμονες, μετά την ανάκληση του Γαλιλαίου, στη θέση που υποστηρίζει ο μαθητής του Αντρέας και που αποτελεί την καινούργια ηθική βάση για τους επιστήμονες. "Η επιστήμη γνωρίζει μονάχα μια επιταγή: τη συμβολή στην επιστήμη".  Όταν, μετά την έκρηξη της ατομικής βόμβας οι ατομικοί επιστήμονες ξαναγύρισαν στα εργαστήριά τους, ο Γαλιλαίος του Μπρεχτ έλεγε: Εγώ παράδωσα τη γνώση μου στους δυνάστες για να τη μεταχειριστούν, ή να μην τη μετραχειριστούν, ή να την κακομεταχειριστούν, ανάλογα με το συμφέρο τους". Στην 14η σκηνή ο Γαλιλαίος, αυτό το αστραφτερό μυαλό, αναλύει με την ίδια ξεκάθαρη λογική και το δικό του ξεπεσμό, ευχαριστημένος που είναι ακόμα σε θέση, αυτός ο νικημένος που συνθηκολόγησε με την Ιερά Εξέταση, να ειρωνευτεί την "καινούργια ηθική" των νέων, να τους δώσει ένα τελευταίο μάθημα: "Πιστεύω ότι μοναδικός σκοπός της επιστήμης είναι ν` αλαφραίνει τον μόχθο της ανθρώπινης ύπαρξης".

Βιβλιογραφία:

• Μπέρτολτ Μπρεχτ, Βίος του Γαλιλαίου, μφρ. Πέτρου Μάρκαρη, εκδ. Κείμενα, Αθήνα 1970.
• Η ζωή του Γαλιλαίου (1973). Σημείωμα του Σπύρου Ευαγγελάτου από το πρόγραμμα της παράστασης στο Εθνικό Θέατρο. (Ψηφιοποιημένο αρχείο του Εθνικού Θεάτρου).
•  Μπέρτολτ Μπρεχτ, Βίος του Γαλιλαίου (χειμερινή περίοδος 1998-1999).  Το πρόγραμμα της παράστασης στο Εθνικό Θέατρο. (Ψηφιοποιημένο αρχείο του Εθνικού Θεάτρου).

πηγή εικόνας