το ιστολόγιο της Στάμου Ευαγγελίας, φιλολόγου, επιμορφώτριας ΤΠΕ
Photo Album: Άγγελου Καλογερίδη

Δευτέρα 23 Φεβρουαρίου 2009

Γ. Ρίτσος, Η Σονάτα του Σεληνόφωτος

"Άφησέ με να `ρθω μαζί σου."
"Τέσσερις μόνο μέρες χρειάστηκαν στον Γιάννη Ρίτσο για να ολοκληρώσει τη σύνθεση Η σονάτα του σεληνόφωτος. Από τις 14 έως τις 17 Ιουνίου του 1956, σχεδόν απνευστί, ο ποιητής δημιουργεί το σπουδαιότερο ίσως έργο του.
...Όταν τη γράφει, ο Γιάννης Ρίτσος είναι 47 ετών. Έχει καταδυθεί στον πυρήνα της ύπαρξης και γνωρίζει:

Καθένας μονάχος πορεύεται στον έρωτα,
μονάχος στη δόξα και στο θάνατο.


...Ο Γιάννης Ρίτσος τιμήθηκε για τη «Σονάτα του σεληνόφωτος» με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης εξ ημισείας με τον Άρη Δικταίο." (Εαρινή Συμφωνία)

Στις 28/2/1957 δημοσιεύτηκε ολόκληρη η Σονάτα του σεληνόφωτος στα Γαλλικά Γράμματα σε μετάφραση του Αλέκου Καρατζά. Στο ίδιο τεύχος δημοσιεύτηκε άρθρο του μεγάλου Γάλλου ποιητή Λουί Αραγκόν, που μιλάει με ακράτητο ενθουσιασμό γι αυτό το έργο του Ρίτσου.

"Πρέπει να τον χαιρετήσουμε και να πούμε πάρα πολύ μεγαλόφωνα πως είναι ένας από τους πιο μεγάλους και τους πιο μοναδικούς ποιητές σήμερα. Όσο για μένα τίποτα από πολύ καιρό δεν μου είχε δώσει όπως μου τόδωσε αυτό το τραγούδι, το βίαιο τράνταγμα της μεγαλοφυΐας. Ξέρω: Η λέξη αυτή δεν προφέρεται ή τουλάχιστο δεν πρέπει να γράφεται. Όμως εδώ δεν μπορώ να κάνω τίποτα. Δεν την αποσύρω."

Για το ποίημα αυτό ο μεταφραστής έγραψε: "Εκφράζει το τραγικό αδιέξοδο μέσα στο οποίο έχει πέσει ο ατομισμός κι ολόκληρος ο αστικός πολιτισμός".

"Μέσα σ` αυτή την ανοιξιάτικη νύχτα", προσθέτει ο Αραγκόν, "όπου μια ηλικιωμένη γυναίκα, ντυμένη στα μαύρα, μιλάει σ` ένα νέο... είναι άραγε η αστική τάξη; ο ατομισμός; Μα εκείνο που με συνεπαίρνει είναι ότι από τα δυο παράθυρα μπαίνει με το νυχτερινό φέγγος

η πολιτεία τσιμεντένια κι αέρινη,
ασβεστωμένη με φεγγαρόφωτο

...Κι αφού είπα αυτά θα ήθελα τώρα απλώς να βάλω τη Σονάτα στο γραμμόφωνο και να δημιουργήσω γύρω σας τη σιωπή όπου θ` αρχίσει το τραγούδι να ανθοβολάει αυτό το φεγγαρίσιο φως..."

Η Μαρία Χαιρογιώργου-Σιγάρα παίζει το πρώτο μέρος (Adagio Sostenuto) της Σονάτας του Σεληνόφωτος op.27, αρ.2, του Beethoven

Στο τέλος του ποιήματος το ραδιόφωνο συνεχίζει να παίζει τη Σονάτα, αφού τα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης δεν έχουν τέλος.

Τα χρώματα της Σονάτας

Ο εντοπισμός και η καταγραφή, που έγινε από μαθητές των χρωμάτων της Σονάτας, οδήγησαν στη διαπίστωση ότι στην ουσία το ποίημα αποτελεί εικαστικό παιχνίδι του άσπρου και του μαύρου κυρίως, με μικρές σουρεαλιστικές χρωματικές εξαιρέσεις και λυρικές πολύχρωμες εκτροπές.
"Μαύρο, λευκό, κίτρινο, ροζ, κόκκινο και πορφυρό, γαλάζιο και η πολυχρωμία της "Δόξας του Θεού", που η βυζαντινή εικονογραφική παράδοση την αποδίδει και ως ουράνιο τόξο.

"Για τα χρώματα γράφει ο Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας (Περιπέτειες της σκέψης, 117-118):

"Αλληγορία της Ζωγραφικής"
Νικόλαος Γύζης

  • Το άσπρο: η φωτεινότερη ουσία που διαθέτουμε. Σπανίως το μεταχειρίζεται κανείς σκέτο, παρά σε πολύ μικρές επιφάνειες/καθαρότητα.
  • Το μαύρο: κι αυτό δεν είναι πάντα απόλυτα μαύρο / σταθερότητα, ευγένεια, αυστηρότητα, κριτήριο, τραγικότητα, έλλειψη, τρύπα, σπηλιά. Η ποιότητα του μαύρου είναι δύσκολη.
  • Το γαλάζιο: ουρανός, θάλασσα, αντανάκλαση, ηρεμία, βάθος, όνειρο, γλυκύτητα, ύψος- αγγελικό.
  • Το κόκκινο: φωτιά, βία, ένταση, παρουσία, πράξη , ώριμο, ζεστό. Το πορφυρό: αίμα, κρυμμένο, υπόγειο, απροσδόκητο, υπόκωφο, διαβολικό. μεγαλειώδες.
  • Το κίτρινο : φως, φωνάζει, στριγγλίζει, γυαλίζει, τρομπέτα. Πολύτιμο, άγουρο, ξινό".
Το ποίημα αρχίζει με έναν πρόλογο-σκηνική οδηγία σε πεζό και τελειώνει με έναν επίλογο, πάλι σε πεζό. Η Ειρήνη Ιγγλέση, ηθοποιός, πλησιάζοντας το θεατρικό Ρίτσο, παρουσιάζει τη γυναίκα-πρωταγωνίστρια του ποιήματος (ΕΡΤ, οπτικοακουστικό αρχείο, κεφ. 60-63)


"Η γυναίκα με τα Μαύρα", γράφει η Χρύσα Προκοπάκη στην εισήγησή της με τίτλο "Η αποθέωση του δρόμου: μια πρώιμη σύνθεση του Ρίτσου" (Διεθνές συνέδριο: Ο Ποιητής και ο Πολίτης Γιάννης Ρίτσος), "μιλά σ` έναν ωραίο Νέο, ένα ανοιξιάτικο βράδυ, καθώς αφήνεται στη μαγεία του φεγγαρόφωτου, και ανακαλεί τη ζωή της, μια ζωή θελημένης στέρησης. Απευθύνει ένα διακριτικό αλλά επίμονο ερωτικό κάλεσμα

Άφησέ με να `ρθω μαζί σου.

Ευάλωτη και ικετευτική, προσπαθεί ωστόσο να προβάλει την πνευματική ανωτερότητά της. Στο παρελθόν, αγνοώντας τα ωραία σώματα, ανυψωνόταν

σε μιαν αποθέωση αρνημένων άστρων

Τώρα, στο γύρισμα του βίου της, ομολογεί πως τίποτα απ` αυτά "δε φτάνει".
Μέσα στο στοιχειωμένο σπίτι της Σονάτας όλα γίνονται εφιαλτικά.

κάποια βήματα ακούγονται, - δεν είναι δικά μου [...]
η μεταμέλεια λένε, φοράει ξυλοπάπουτσα


Γκίκας-Χατζηκυριάκος Νίκος
"Καρέκλα και διάφορα αντικείμενα"

Μεταμέλεια, ματαιωμένη επιθυμία, ανεπίδοτα μηνύματα.
Ο Νέος της Σονάτας "θα κατηφορίζει τώρα μ` ένα ειρωνικό κ` ίσως συμπονετικό χαμόγελο στα καλογραμμένα χείλη του και μ` ένα συναίσθημα απελευθέρωσης".

Η Γυναίκα, ίσως εξέλθει στην "πολιτεία του μεροκάματου". Ωστόσο, η τραυματισμένη φωνή της στέρησης θα αντηχεί στ` αφτιά μας όπως εκείνη η μόνιμη επωδός":

"Άφησέ με να `ρθω μαζί σου."

3 σχόλια:

Εαρινή Συμφωνία είπε...

Στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, όπου η οικογένεια Ρίτσου έχει καταθέσει το αρχείο αυτογράφων έργων του ποιητή, υπάρχουν δύο εκδοχές της Σονάτας. Η δεύτερη, μεταγενέστερη, εκτίθεται στο Μουσείο Μπενάκη. Στην πρώτη, όποιος δει την τελευταία σελίδα του χειρογράφου, θα διαπιστώσει πως η φράση του Νέου «Η παρακμή μιας εποχής» είπναι καταφανώς εμβόλιμη (γραμμένη έξω από το κείμενο και μάλιστα πλάγια και καθέτως.
Εξαιρετική ανάρτηση, εύγε.

Διονύσης Μάνεσης είπε...

Όπως, επίσης, στον επίλογο, Εαρινή, λίγο πιο πάνω από τη φράση που αναφέρεις, είναι κι η φράση
" Ίσως το μόνο ανάρμοστο νάναι το ότι δεν είναι καθόλου ανάρμοστο" - μιλώντας για το απελευθερωτικό γέλιο του Νέου κάτω απ' το φεγγάρι. Όταν ο Ρίτσος ηχογραφεί με τη φωνή του τη Σονάτα, αυτή τη φράση την παραλείπει.
Ενδιαφέροντα όλα αυτά, για να παρακολουθεί κανείς τη σκέψη του ποιητή.

Τι ωραία ανάρτηση, βρε Αρισμαρίλλιον! Δεν την είχα ποτέ φανταστεί τη Σονάτα μέσα από τόσα χρώματα...

Ε. Στάμου είπε...

Βρε Διονύση, στη σκέψη μου είσαι; Αυτό ακριβώς ήθελα να πω για την προηγούμενη φράση που παραλείπεται στην ηχογράφηση από τον ίδιο το Ρίτσο.
Αυτό δεν το ήξερα (κυρία) Αγγελική, [την επόμενη φορά θα προσπαθήσω να διώξω εντελώς την παρένθεση, που καμιά σχέση δεν έχει βέβαια με την ηλικία παρά μόνο με το πρόσωπο].
Και σ` ένα άρθρο που σίγουρα θα το έχετε και οι δύο υπόψη σας, του Κ. Παπαγεωργίου "Προτάσεις πάνω στη Σονάτα του Σεληνόφωτος" αναφέρεται επί λέξει μέσα σε παρένθεση ("είναι γνωστό το πόσο πρόσφορη στάθηκε για παρερμηνείες και παρεξηγήσεις η φράση "η παρακμή μιας εποχής" που έβαλε ο ποιητής στο στόμα ενός όχι και τόσο συμπαθητικού νέου -εκπροσώπου της σύγχρονής μας πραγματικότητας;")...
Εξαιρετικό ασφαλώς το ποίημα και το πολύ ενθαρρυντικό για τα νέα παιδιά είναι ότι αρέσει και σε μαθητές άλλων κατευθύνσεων να το παρακολουθούν, όποτε βέβαια τους δίνεται η ευκαιρία.
Ευχαριστώ για τα πάντα καλά σας λόγια.
Χαιρετισμούς πολλούς και στους δυο σας.